Mentaliseren: reflectie en inlevingsvermogen

Dagelijks hebben we problemen. Soms hebben we te maken met meningsverschillen thuis of met een samenwerking die niet zo lekker loopt op het werk. Op deze website en in mijn boek Doe niet zo moeilijk staat relativeren centraal. Het hoeft allemaal niet zo moeilijk! Maar bij relativeren gaat er niet alleen om dat je het betrekkelijke inziet van de problemen waar je mee te maken krijgt. Relativeren betekent ook dat je kunt verplaatsen in de gedachtegang van de ander. Die kan anders zijn dan van jou, maar vaak verschilt die minder dan je denkt. Zelfs bij een meningsverschil of een ruzie zijn er vaak aanknopingspunten te vinden en als je die ontdekt, kun je makkelijk streven naar een bevredigende uitkomst. In het boek beschrijf ik onder andere de techniek van het mentaliseren. Daarbij gaat het om je perceptie en je interpretatie van het gedrag van jezelf en dat van anderen.

Kunnen mentaliseren betekent dat je goed aanvoelt en begrijpt waarom jij en anderen doen zoals jullie doen, en dat je snapt wat daar de achterliggende gedachten, gevoelens, motieven en bedoelingen bij zijn. Het gaat daarbij dus om inzicht krijgen in je eigen gedachten, gevoelens en drijfveren: zelfreflectie, en in die van de ander: inlevingsvermogen.

Naar wederzijds begrip

We leven samen en werken samen met andere mensen. Vaak gaat dat best goed. Toch komt het regelmatig voor dat we het ergens niet over eens zijn. Iedereen denkt immers vanuit zijn eigen perspectief en dat zorgt ervoor dat we soms verschillende ideeën hebben over hetzelfde. De uiteenlopende gedachten van mensen, leiden tot verschillende gevoelens en gedrag bij ieder. Dat hoeft natuurlijk niets uit te maken. Het is helemaal niet erg om ergens verschillend over te denken. Toch ervaren we dat niet altijd zo. Het kost ons soms erg veel moeite om begrip op te brengen voor wat anderen denken, voelen en doen. Dit zorgt voor onbegrip, irritatie en teleurstelling. Het komt op het werk en thuis vaak voor dat de meningsvorming over iets polariseert. Het lijkt opeens of er geen alternatieven voorhanden zijn. En als de meningen verschillen, heeft dat ook effect op de onderlinge verhoudingen die we hebben op dat moment. We kunnen het één vaak niet los zien van het ander

Strijd om het gelijk

Dat kan gepaard gaan met een heleboel stress, waardoor er nóg meer verstarring in ons denken optreedt. Er kan een strijd om het gelijk ontstaan, die met zoveel emoties gepaard gaat dat er een blokkade van ons logisch denken optreedt. Ieder kan naar zijn/haar eigen idee nog maar één kant op. Als de communicatie een strijd wordt, is het vaak lastig om nog tot goede oplossingen te komen. Basale processen in onze hersenen blijken daarbij in de weg zitten. De activiteit van het limbisch systeem, het deel van de hersenen dat de emoties regelt, wordt groter. Tegelijkertijd daalt de activiteit van de frontale cortex, het deel van de hersenen dat we gebruiken om logisch na te denken en beslissingen te nemen. We reageren dan dus alleen nog vanuit ons sentiment in plaats van vanuit ons hoofd. De negatieve emoties krijgen de boventoon. Dit leidt tot impulsieve beslissingen en ongecontroleerd gedrag.

Verstoorde verhoudingen

Je zult merken dat de strijd dan vaak nog alleen gaat over de communicatie zelf en over de verstoorde onderlinge verhoudingen. Er wordt dan gestreden over wie het voor het zeggen heeft en wie we het gelijk gunnen. Als onze emoties hoog oplopen: tijdens een ruzie thuis of tijdens een emotionele vergadering op je werk, kunnen je zelfreflectie en je inlevingsvermogen je volledig in de steek laten. Dan is het tijd voor een pauze. Neem die tijd om je eens af te vragen hoe het eigenlijk komt dat anderen anders denken en hoe erg dat eigenlijk is. Het beter begrijpen van je eigen drijfveren en die van anderen, draagt vaak bij aan de oplossing. Je gaat dan kijken naar wat wél kan in plaats van dat je je laat meesleuren in een strijd. Je kijkt dan eerder naar de overeenkomsten en raakpunten in plaats van naar de verschillen.

Welke verklaring geef je aan wat anderen doen?

Misschien heb je altijd snel je oordeel klaar. Vooral als anderen het niet met je eens zijn of iets op jou aan te merken hebben. Maar is jouw oordeel juist? Om dat te begrijpen dien je je mentaal - dus in gedachten - helemaal in die ander te verplaatsen. Stap in de schoenen van de ander. Kijk door zijn of haar bril. Blik in dezelfde richting en ga uit van dezelfde uitgangspunten. Het lijkt dan even alsof je zelf die persoon bent. Je hoort wat die andere persoon hoort, je ziet wat hij of zij ziet en je voelt wat hij of zij voelt. En daardoor zul je zijn of haar overtuigingen, wensen, gevoelens en gedachten beter begrijpen. Zo zul je wat de ander zegt en doet, beter kunnen plaatsen. Daar zet je je eigen standpunt weer naast.

Inzicht in jezelf en de ander

Bij mentaliseren gaat het er dus om dat je allereerst eigen gedachten en gevoelens onder de loep neemt. Vaak zijn we ons niet zo bewust van ons eigen gedrag, en reageren we automatisch op dingen. Door te mentaliseren kijken je dus kritisch naar je eigen gedrag en onderzoek je welke gedachten en gevoelens erachter schuilgaan. Vervolgens maak je een voorstelling van wat de ander mogelijk denkt en voelt. Je beseft dat het jouw gedachten en die van de ander zijn die jullie emoties kleuren en jullie gedrag bepalen. Het gaat er uiteindelijk om dat je je eigen gedrag en dat van een andere persoon leert begrijpen en verklaren vanuit jullie achterliggende gevoelens, gedachten en motivatie.

Wisselen van perspectief

Kort gezegd komt het er op neer dat je van binnenuit naar anderen leert kijken en van buitenaf naar jezelf. Je moet je kunnen voorstellen dat wat andere mensen voelen of denken anders kan zijn dan wat jij zelf voelt en denkt, maar dat dat niet per se slecht is. Het is alleen anders. Dat betekent overigens ook niet dat je het per se eens hoeft te zijn met die ander. Begrijpen is niet hetzelfde als begrip hebben. Terwijl jij je mentaal verplaatst in de belevingswereld van de ander houd je je eigen perspectief nog steeds voor ogen. Je vertrekt alleen vanuit hetzelfde vertrekpunt als de ander en kijkt naar de problemen met dezelfde achtergrondinformatie.

Doordat je je er meer bewust van wordt wat jij en de ander voelen, zul je ook beter begrijpen wat er in het contact tussen jou en de ander gebeurt. Je ziet dan in, hoe jouw gedachten over jezelf en anderen de communicatie kunnen beïnvloeden en hoe de actie van de één, een reactie bij de ander kan uitlokken. Goed kunnen mentaliseren draagt bij tot een betere beheersing van je emoties en tot stabielere relaties. Goed mentaliseren bevordert effectieve communicatie, prettig samenwerken en samenleven, want je begrijpt jezelf en de ander beter.

Verbeeldingskracht

Mentaliseren is een grotendeels gebaseerd op verbeeldingskracht. Het heeft met verbeeldingskracht te maken, omdat je je moet inleven in wat andere mensen mogelijk denken of voelen. Daarbij verplaats je je in gedachten in de ander. Je vraagt je af wat jij in de situatie van de ander waarschijnlijk zou denken. Welk gevoel zou je daarbij hebben? Wat zou je doen? Daarbij kun je afgaan op wat je al weet van die ander of eraan terugdenken hoe hij/of zij eerder in zo'n situatie reageerde.

Maar je kunt je ook gewoon afvragen hoe je zelf zou reageren, in bijvoorbeeld een conflict, als de rollen omgedraaid waren. De ander zou dan jouw mening verkondigen. Hoe zou jij daar dan op reageren? We hebben deze verbeeldingskracht soms ook nodig om onze eigen ervaringen en reacties daarop beter te begrijpen, zeker als het gaat om emotioneel geladen kwesties. Door te mentaliseren leer je de gevoelens, gedachten, bedoelingen en verlangens van jezelf en anderen beter begrijpen. Daardoor zul je anderen anders tegemoet treden waardoor relationele en sociale problemen verminderen.

tekst: Frank van Marwijk
© Bodycom Lichaamscommunicatie