Relativeren vanuit het niets

Ken je De Nachtwacht? Dat schilderij is niet voor niets wereldberoemd! Maar zou iemand het missen als het nooit geschilderd was? Waarschijnlijk niet. En zo is het met de meeste dingen. Dit artikel kun je ook rustig overslaan. Het gaat over niets. Als je het niet leest, mis je niets. Het is dan voor jou alsof het nooit geschreven is. Hetzelfde geldt voor mijn boek over relativeren. Als je het leest vind je het misschien interessant. Maar als je het niet leest gaat je leven gewoon door, zonder dat je het gevoel hebt dat je iets gemist hebt. Als je het boek niet leest, ben je overigens niet de enige. Slechts een paar duizend mensen zullen het lezen. Miljoenen, nee, zelfs miljarden mensen lezen het nooit. Als je het wel leest ben je dus redelijk uniek, maar waarschijnlijk zal niemand dat verschil merken.

Het gaat vaak om niets

Het gaat vaak om niets...

Een klein testje

Voordat je verder leest, wil ik je onderwerpen aan een klein testje. Ik geef je hiervoor twee rijen met getallen. De vraag is wat de overeenkomst is tussen de getallen. De eerste rij getallen is de volgende:

423, 646, 114, 054, 479, 124, 348, 740

Wat is de overeenkomst? Lees niet verder tot je een antwoord hebt. Het antwoord is simpeler dan je misschien denkt. Het antwoord is: in elk getal komt het cijfer vier voor. Kijk nu eens naar de volgende reeks en bepaal opnieuw welk uniek kenmerk de verschillende getallen met elkaar delen.

548, 023, 113,394, 274, 815, 509, 772

Lees ook nu pas verder als je het antwoord weet. De tweede reeks is een stuk lastiger dan de eerste, nietwaar? Misschien heb je de bovenstaande getallen aan een grondig onderzoek onderworpen. Je hebt gekeken of het allemaal even of oneven getallen waren. Je hebt vastgesteld of er iets aan de hand was met de volgorde. Misschien heb je er een aantal rekenkundige formules op losgelaten. Zijn de getallen bijvoorbeeld allemaal deelbaar door dezelfde noemer? Wat gebeurt er als je er de helft bij optelt, dat kwadrateert en die uitkomst vervolgens weer deelt door de wortel van de oorspronkelijke waarde? Dit lijkt een lastige opgave. En toch zou het even simpel voor je moeten zijn als bij de eerste reeks. Het antwoord is: in geen van deze getallen komt het cijfer zes voor.

Dealen met wat er niet is

De afwezigheid van iets is veel lastiger te ontdekken dan de aanwezigheid van iets. We zijn gewend om te kijken naar de dingen die er zijn, niet naar wat er niet is. Op wat er ontbreekt hoeven we gewoonlijk niet te reageren. We hoeven ons er geen mening over te vormen. Wat we missen lijkt ook niet zo belangrijk te zijn. Wat niet weet wat niet deert toch? Maar is dat wel zo? Het is interessant om vanuit dat perspectief eens te kijken naar gegevens en dingen die we op dit moment wel belangrijk vinden. Zouden we die missen als die er niet waren? je kunt waarschijnlijk wel iets bedenken in je leven dat je voor geen goud zou willen missen. Maar misschien is dat alleen omdat je er zo vertrouwd mee bent geraakt. Wat als je geliefde werkplek, persoon, huisdier, sieraad, woning, kunstwerk, sport of hobby er helemaal nooit was geweest?

De Zwitserse schrijver, novellist en ondernemer Rolf Dobelli schreef in zijn boek De kunst van het heldere denken over vanzelfsprekendheden en vooroordelen die ons denkpatroon bepalen. Hij kwam met een interessant voorbeeld. Dobelli woonde een klassiek concert bij waar een orkest een uitvoering van de negende symfonie van Beethoven ten gehore bracht. De concertzaal reageerde met een overweldigende storm van enthousiasme. Er waren tranen van ontroering te zien. Hoe gelukkig zijn we toch dat deze symfonie bestaat, dacht Dobelli toen. Maar meteen vroeg hij zich af of dat wel waar is. Zouden we minder gelukkig zijn zonder het werk, vroeg hij zich af. Waarschijnlijk niet. Als de symfonie nooit gecomponeerd zou zijn, zou niemand het missen. De componist zou geen boze brieven krijgen met de tekst: "componeer dit muziekstuk onmiddelijk!"

Als je het bovenstaande overdenkt, kan dat enorm helpen bij het relativeren. Je kunt je afvragen wat er nu é:cht belangrijk is in je leven? Waar geef je direct en langdurig aandacht aan? Waar maak je je druk over? Waar ga je voor door het vuur? Alles wat er is had er ook nooit geweest kunnen zijn. Je zou het niet hebben gemist. En ook: als je hier nooit had gewerkt, miste niemand je aanwezigheid.

Aanwezigheid die de aandacht trekt

Normaal gesproken reageren we direct op allerlei informatie die ons aangereikt wordt. We luisteren naar nieuws dat de media voor ons heeft geselecteerd. We kijken naar de sportwedstrijden die worden uitgezonden. Die aandacht maakt een sport favoriet. We staan er gewoonlijk niet bij stil dat anderen die voorkeur voor ons bepalen. Een paar jaar terug was ik op vakantie in Engeland. Het viel me op dat daar nauwelijks aandacht werd besteed aan de Tour de France, ondanks de deelname van favoriet Chris Froome. Er was daar juist veel aandacht voor gehandicaptensport, die je op dat moment in Nederland weer nauwelijks zag. In de Verenigde Staten is juist weer meer aandacht voor honkbal en basketbal dan voor voetbal. Weinig mensen laten daar het logo van hun favoriete voetbalclub op hun rug tatoeëren, zelfs nog voordat die kampioen is geworden. Het ligt in onze natuurlijke aard om te dealen met de informatie die we ontvangen en te werken met de materialen die voor ons beschikbaar zijn. Dat is logisch, want op wat er niet is kunnen we gewoonweg niet reageren. Daarom negeren we het maar. De vraag is of dat het beste is wat we kunnen doen.

De kunst van het weglaten

We hebben in ons dagelijks leven regelmatig te maken met ontbrekende informatie. We vinden het vanzelfsprekend dat in reclamecampagnes alleen de positieve eigenschappen van een product worden genoemd. Dat in een sladressing een hoog cholesterolgehalte zit, is misschien nog wel terug te vinden in de kleine lettertjes op het etiket, maar wat de fabrikant liever naar buiten brengt is een pakkend verhaal over de zachte romige smaak en de feestelijke omgeving waarin het product geconsumeerd kan worden. Hoe lang rijden we al in auto's met sjoemelsoftware? Hoe lang eten we al eieren met fipronil? Wat consumeren we nog meer wat we niet weten? Soms speelt ook hier de kunst van het weglaten een rol. Natuurlijk zijn er controles en richtlijnen waar producenten zich aan moeten houden. Dat beschermt u. Toch zul je maar weinig reclamecampagnes zien waar zowel de voordelen als de nadelen van een product worden genoemd. De nadelen worden liever weggelaten en wat niet wordt genoemd, dat lijkt er in onze beleving ook niet te zijn.

Dealen met wat er wel is

Wat bestaat betekent veel meer voor ons dan wat ontbreekt. We treuren niet om wat er nooit geweest is. Die manier van denken maakt ons leven en werk overzichtelijk en hanteerbaar. We laten ons ook niet al te veel laten belemmeren door de tekorten die we niet opmerken. Bij onze keuzes en beoordelingen gaan we uit van wat opvalt, zichtbaar en tastbaar is. We hebben graag positieve en zichtbare resultaten. In de wetenschap ligt de nadruk ook op wat er is in plaats van op wat er niet is. Het is veel gemakkelijker om te publiceren over een onderzoek waarin je een hypothese bevestigt dan over een onderzoek waarin je je hypothetische stellingen weerlegt. Voor dat laatste krijg je minder eer. Je zult niet snel promoveren of een nobelprijs ontvangen als je bewijst dat iets er niet is. Wat we niet zien, trekt niet de aandacht. Dat is op zich prettig. We krijgen al indrukken genoeg. Toch is het goed om ook eens te kijken naar wat er niet is. Dit is een andere focus die boeiende informatie brengt. Het zijn soms de afwezige personen, de onuitgesproken woorden, de vage tekens, de ontbrekende kennis en vaardigheden of de gemiste elementen die ons de meeste informatie bieden.

Ik zie er geen gat in

In de tweede wereldoorlog werden veel Amerikaanse en Britse vliegtuigen neergeschoten in de strijd, en vliegtuigen die terugkeerden waren vaak ernstig beschadigd. Een groep wetenschappers analyseerde de teruggekeerde vliegtuigen om te ontdekken of er een bepaald patroon was in de schade. Dit zou een aanwijzing kunnen bieden, waar op de vliegtuigen extra bepantsering nodig was. Het bleek inderdaad dat de meeste kogelgaten steeds op dezelfde plekken zaten. De wetenschappers gingen ervan uit dat het goed zou zijn om de vliegtuigen te verstevigen op deze plekken waar de meeste gaten zaten. Abraham Wald, een jonge wiskundige die deel uitmaakte van de groep zei dat zijn collega's een grote fout maakten in hun analyse. Hij constateerde dat er op twee plaatsen op de romp, tussen de vleugels en bij de staartvleugel, opvallend minder kogelgaten zaten. Hij adviseerde om de bepantsering juist op die plaatsen aan te brengen. Waarom? De vliegtuigen die hij beoordeelde waren niet neergestort, maar alleen beschadigd. Wald veronderstelde dat de vliegtuigen die niet terug kwamen blijkbaar geraakt waren op de plaatsen waar hij nooit kogelgaten zag. Daarom stelde hij voor om versteviging aan te brengen in de gebieden waar hij minder, in plaats van meer gaten had gezien. Dit was precies het tegenovergestelde als wat de originele groep wilde adviseren. Wald ging niet uit van wat duidelijk zichtbaar was, maar juist van wat hij niet zag.

Doen of laten?

Wat er niet is, is soms waardevoller dan wat er wel is. En passiviteit is soms beter dan actie. Niets is niet niets, maar toch kiezen we liever voor zichtbaarheid. De Israëlische onderzoeker Michael Bar-Eli evalueerde de reacties van keepers tijdens penalty's. Als een penalty wordt genomen heeft een keeper drie keuzes: naar links duiken, naar rechts duiken of in het midden blijven staan. In feite gaat het daarbij om een gok. Nadat de speler de bal geschoten heeft, bereikt de bal het doel in minder dan 0,3 seconden. De keeper heeft geen tijd om zijn beslissing te laten afhangen van de richting waarin de bal lijkt te gaan. Uit de evaluatie van Bar-Eli blijkt dat spelers de bal é:é:n derde van de tijd naar links schieten, é:é:n derde van de tijd naar rechts en é:é:n derde van de tijd in het midden. Keepers weten dit ook, maar toch duiken ze meestal naar links of rechts. Zelden blijven ze in het midden staan, terwijl toch é:é:n derde van alle ballen daar terecht komt. Waarom? Bar-Eli concludeerde dat dit vooral te maken heeft met uiterlijk vertoon. Het ziet er gewoonweg actiever uit om iets te doen, dan te wachten. Duiken, ongeacht in welke richting, geeft het gevoel dat de keeper er alles aan gedaan heeft om het doelpunt te voorkomen. Stokstijf blijven staan terwijl de bal overduidelijk de hoek in suist, ziet er wel heel erg lullig uit! Toch kan niets doen een goede keuze zijn.

Er moet minder dan je denkt

Activiteit valt meer op dan passiviteit, maar soms is het beter om te wachten. Ditzelfde principe kun je ook op andere terreinen toepassen. Zoals ik eerder in dit artikel schreef, kun je je afvragen wat er é:cht belangrijk is in je leven en in je werk. Wat drijft je en wat belemmert je? In feite is dat altijd relatief; het had ook anders kunnen zijn. Dat betekent niet dat je geen liefde meer mag hebben voor de dingen die jou op dit moment bezig houden. Integendeel. Ik pleit ervoor dat je je werk met passie doet en geniet van de uitdagingen die zich voordoen. Tegelijkertijd helpt het je om een gezonde afstand te nemen van akelige verplichtingen, problemen en stress. Er moet minder dan je denkt.

Ik sprak eens met een vrouw die net uit een vergadering kwam. Ze zei dat ze 'dit soort vergaderingen' altijd verschrikkelijk vond. Er wordt 'nooit wat besloten' en 'iedereen moet er zijn plasje op doen'. Het ergste vond ze dat ze 'overal op moest reageren'. Ik vroeg haar of het werkelijk zo is dat ze 'overal op moet reageren' of dat dat haar beleving is. Was haar inbreng wel zo onmisbaar? Ik daagde haar uit om daar eens mee te experimenteren, door in de volgende vergadering een keer helemaal niets te zeggen. De vrouw gaf aan dat ze het bij voorbaat al een lastige opdracht vond. Iedereen zou haar vragend aankijken. De vraag is of dat waar is. Activiteit valt op, maar als je niets zegt wordt dat - net als dat gold voor de voorbeelden hierboven - niet zo snel gemist. En je waardevolle inbreng dan, die ontbreekt in de discussie? En de gouden oplossingen die je had bedacht? Daar komen een andere waardevolle inbreng en andere gouden oplossingen voor in de plaats. Als De Nachtwacht nooit geschilderd was, hing er op die plek nu een ander schilderij. Dat betekent opnieuw niet dat je niets meer hoeft te doen of dat je inbreng niet waardevol is. Maar het helpt relativeren. Er is meer dan wat je ziet, hoort, ervaart, denkt, vindt en doet. Niets is niet niets!


tekst: Frank van Marwijk
© Bodycom Lichaamscommunicatie